سبوم چیست؟

سبوم یک ماده روغنی طبیعی است که پوست را مرطوب نگه میدارد و از آن در برابر عوامل مضر محافظت میکند. این ماده با ترکیب شدن با لیپیدها، یک سد محافظ روی سطح پوست ایجاد کرده و مانع از نفوذ باکتریها و قارچهای مضر میشود. تولید سبوم بر عهده غدد سباسه است که نقش مهمی در سلامت و تعادل پوست دارند.
در این مقاله، نگاهی دقیقتر به نحوه تولید سبوم میاندازیم و بررسی میکنیم که اگر پوست بیش از حد چرب یا بیش از حد خشک شد، چه راهکارهایی میتوان برای متعادلسازی آن به کار گرفت.
آنچه در این مطلب میخوانید:
سبوم چیست؟
سبوم یک ماده روغنی طبیعی است که از ترکیبات مختلفی مانند اسیدهای چرب، مومها و اسکوالن تشکیل شده و نقش مهمی در حفظ رطوبت و انعطافپذیری پوست دارد. سبوم با ایجاد یک لایه محافظ روی سطح پوست، از آن در برابر عوامل خارجی مانند باکتریها، قارچها و آلودگیها محافظت میکند.
ترشح سبوم در بخشهای مختلف بدن متفاوت است و در نواحیای مانند صورت، پوست سر و سینه که غدد سباسه فعالتری دارند، بیشتر تولید میشود. میزان تولید این ماده تحت تأثیر عواملی مانند سن، تغییرات هورمونی و سبک زندگی قرار دارد.
سبوم توسط غدد سباسه تولید میشود. این غدد در لایههای میانه پوست، نزدیک به فولیکولهای مو قرار دارند. سبوم به مرطوب نگه داشتن و محافظت از پوست کمک میکند.
سبوم شامل چندین نوع مولکول چربی یا لیپید است. ترکیب سبوم انسان شامل ۵۷.۵% تریگلیسرید و اسیدهای چرب، ۲۶% استرهای مومی و ۱۲% اسکوآلن، یک نوع لیپید است.
چگونه سبوم تولید میشود؟
صورت، پوست سر و سینه بالاترین تراکم غدد سباسه را دارند. هر ناحیه ممکن است تا ۹۰۰ غده سباسه در هر سانتیمتر مربع داشته باشد.
سبوم توسط غدد چربی از طریق یک فرآیند ترشح هولوکرین تولید میشود. در این فرآیند، سبوسیتها (سلولهای داخل غدد سباسه) لیپیدها را سنتز و در خود انباشته میکنند. با رسیدن این سلولها به مرحله بلوغ، فرآیند مرگ برنامهریزیشده سلولی (آپوپتوز) رخ میدهد که منجر به پارگی غشای سلولی و آزاد شدن محتوای لیپیدی آنها، که بهطور کلی سبوم نامیده میشود، به داخل مجرای سباسه متصل به فولیکول مو میشود. این مکانیسم باعث تأمین مداوم سبوم شده و نقشی کلیدی در روانسازی و محافظت از پوست و مو ایفا میکند.
تولید سبوم با تغییرات هورمونی تغییر میکند. هورمونهای جنسی، به ویژه تستوسترون، نقش زیادی در تنظیم فعالیت غدد سباسه دارند.تولید سبوم بلافاصله پس از تولد به اوج خود میرسد و در هفته اول زندگی کاهش مییابد. در دوران بلوغ، تستوسترون به بدن میریزد و باعث افزایش دوباره تولید سبوم میشود. با افزایش سن، سطح تستوسترون و سبوم کاهش مییابد.
عملکرد سبوم
سبوم یک ماده چرب و مومیشکل است که توسط غدد سباسه پوست تولید شده و نقشهای کلیدی در حفظ سلامت و عملکرد طبیعی پوست ایفا میکند. این ترکیب از اسیدهای چرب، تریگلیسیریدها، اسکوالن و استرهای مومی تشکیل شده و بهعنوان یک سد دفاعی طبیعی برای پوست عمل میکند.
یکی از مهمترین عملکردهای سبوم، حفظ رطوبت پوست است. این ماده با ایجاد یک لایه محافظ روی سطح پوست، از تبخیر آب و خشکی بیشازحد جلوگیری کرده و نرمی و لطافت پوست را حفظ میکند. علاوه بر این، سبوم یک سد دفاعی در برابر آلودگیها، عوامل محیطی و میکروبها ایجاد کرده و از آسیبهای ناشی از باد، سرما و ذرات معلق در هوا جلوگیری میکند.
خاصیت ضدباکتریایی سبوم یکی دیگر از ویژگیهای مهم آن است. این چربی طبیعی حاوی اسید ساپینیک بوده که توانایی مقابله با باکتریهای مضر، از جمله استافیلوکوکوس اورئوس را دارد. همچنین، اسیدهای چرب آزاد موجود در سبوم باعث کاهش pH پوست شده و محیطی نامناسب برای رشد میکروبهای بیماریزا فراهم میکنند.
سبوم همچنین در تقویت سد دفاعی پوست نقش دارد. این ماده با همکاری لیپیدهای بینسلولی، از نفوذ عوامل خارجی و میکروبها به داخل پوست جلوگیری کرده و سلامت اپیدرم را حفظ میکند. کاهش اصطکاک بین پوست و محیط یکی دیگر از ویژگیهای سبوم است که باعث کاهش حساسیت و تحریکپذیری پوست میشود.
یکی از مهمترین جنبههای سبوم، نقش آن در تنظیم تعادل چربی پوست است. ترشح بیشازحد آن میتواند به ایجاد آکنه منجر شود، درحالیکه کمبود آن ممکن است خشکی، حساسیت و پیری زودرس پوست را تشدید کند. علاوه بر این، سبوم حاوی ویتامین E و آنتیاکسیدانهای طبیعی است که به محافظت از پوست در برابر استرس اکسیداتیو و پیری زودرس کمک میکنند.
علاوه بر نقش آن در سلامت پوست، سبوم تأثیر مهمی بر مراقبت از موها نیز دارد. این چربی طبیعی به تغذیه فولیکولهای مو، جلوگیری از خشکی و شکنندگی موها و حفظ سلامت پوست سر کمک میکند. همچنین، سبوم با تأمین مواد مغذی مورد نیاز میکروبیوم پوست، به تعادل باکتریهای مفید کمک کرده و از رشد عوامل بیماریزا جلوگیری میکند.
مقادیر نرمال سبوم چه اثراتی روی سلامت پوست دارد؟
اجزای سبوم به سلامت پوست در چندین زمینه کمک میکنند:
- رطوبترسانی: سبوم کمک میکند تا رطوبت در داخل پوست باقی بماند که باعث انعطافپذیری و هیدراته بودن پوست میشود.
- انتقال آنتیاکسیدانها: سبوم آنتیاکسیدانهای محلول در چربی را به سطح پوست منتقل میکند. آنتیاکسیدانها ترکیبات طبیعی هستند که از اثرات مضر رادیکالهای آزاد جلوگیری میکنند.
- محافظت در برابر میکروبها: سبوم کمی اسیدی است و pH آن بین ۴.۵ تا ۶.۰ است. به همین دلیل، از نفوذ پاتوژنهای مضر مانند باکتریها و ویروسها به پوست جلوگیری میکند.
مقادیر بیش از حد سبوم چه اثراتی روی پوست دارد؟
1. تأثیرات هورمونی:
آندروژنها، بهویژه دی هیدروتستوسترون (DHT)، نقش اساسی در تحریک فعالیت غدد سباسه دارند. افزایش سطح این هورمونها در دوران بلوغ یا در شرایطی مانند سندرم تخمدان پلیکیستیک (PCOS) میتواند منجر به افزایش ترشح سبوم شود.
2. زمینه ژنتیکی:
ژنتیک تأثیر بسزایی در فعالیت غدد سباسه دارد. افرادی که سابقه خانوادگی پوست چرب یا آکنه دارند، بیشتر مستعد تولید بیش از حد سبوم هستند.
3. عوامل تغذیهای:
رژیمهای غذایی با شاخص گلیسمی بالا که سرشار از قندها و کربوهیدراتهای تصفیهشده هستند، میتوانند سطح انسولین را افزایش داده و در نتیجه فعالیت آندروژنها و تولید سبوم را تحریک کنند.
4. شرایط محیطی:
اقلیمهای گرم و مرطوب میتوانند باعث تحریک غدد سباسه و افزایش چربی پوست شوند.
5. عادات مراقبت از پوست:
شستشوی بیش از حد یا استفاده از محصولات مراقبت از پوست خشن میتواند چربی طبیعی پوست را از بین ببرد و غدد سباسه را وادار به تولید سبوم بیشتر کند.
6. استرس:
استرس روانی ممکن است آکنه را تشدید کند، اما مشخص نیست که این ارتباط به دلیل افزایش تولید سبوم است یا عوامل دیگر در آن نقش دارند.
کدام ترکیبات به کاهش سبوم کمک می کند؟
1. تنظیمکنندههای هورمونی:
- نیاسینامید (ویتامین B3): با کاهش فعالیت غدد سباسه و کنترل تولید سبوم، به کاهش چربی پوست کمک میکند.
- زینک PCA: همزمان خاصیت ضدالتهابی دارد و تولید سبوم را تنظیم میکند.
2. مهارکنندههای آنزیم 5-آلفا ردوکتاز:
این آنزیم تستوسترون را به دیهیدروتستوسترون (DHT) تبدیل میکند که محرک اصلی فعالیت غدد سباسه است.
- اسید آزالئیک: به کاهش تولید سبوم و التهاب کمک میکند.
- چای سبز (حاوی اپیگالوکاتچین گالات – EGCG): آنزیم 5-آلفا ردوکتاز را مهار کرده و باعث کاهش ترشح چربی میشود.
3. لایهبردارهای کنترلکننده چربی:
- اسید سالیسیلیک (BHA): به داخل منافذ نفوذ کرده، سبوم اضافی را حل کرده و از انسداد آن جلوگیری میکند.
- آلفا هیدروکسی اسیدها (AHAها): مانند گلیکولیک اسید و لاکتیک اسید، به تنظیم تولید چربی و بهبود بافت پوست کمک میکنند.
4. جاذبهای چربی:
- کائولین و بنتونیت (خاک رس): چربی اضافی را جذب کرده و پوست را مات میکنند.
- پودر برنج و نشاسته ذرت: به کاهش براقیت پوست کمک میکنند.
5. عوامل ضدباکتری و ضدالتهاب:
- روغن درخت چای: ترشح چربی را کنترل کرده و خاصیت ضدباکتریایی دارد.
- رزورسینول: یک ترکیب ضدالتهابی است که در فرمولاسیونهای درمانی آکنه استفاده میشود.
6. مرطوبکنندههای غیرجوشزا (Non-comedogenic):
- اسید هیالورونیک: بدون افزایش چربی پوست، رطوبت آن را حفظ میکند و از تولید چربی اضافی جلوگیری میکند.
- آلوئهورا: خاصیت آرامبخش و کنترلکننده چربی دارد.
مقادیر کم سبوم چه اثراتی روی سلامت پوست دارد؟
تولید کم سبوم نیز میتواند مشکلاتی ایجاد کند. عوامل زیر میتوانند تولید سبوم را کاهش دهند:
- تأثیرات هورمونی:
- کاهش سطح آندروژنها، مانند آنچه در دوران یائسگی رخ میدهد، میتواند منجر به کاهش فعالیت غدد سباسه و کاهش ترشح سبوم شود.
- داروها:
- رتینوئیدها: رتینوئیدهای موضعی مانند ترتینوئین باعث نرمالسازی ریزش سلولهای اپیتلیال فولیکولی شده و از تشکیل کومدونهای جدید جلوگیری کرده و ترشح سبوم را کاهش میدهند.
- ایزوترتینوئین: یک رتینوئید خوراکی که برای آکنه ندولوکیستیک شدید استفاده میشود و بهطور قابل توجهی تولید سبوم را کاهش میدهد.
- عوامل محیطی:
- قرار گرفتن در معرض آبوهوای سرد و خشک میتواند فعالیت غدد سباسه را کاهش داده و ترشح سبوم را کم کند.
- افزایش سن:
- با افزایش سن، فعالیت غدد سباسه بهطور طبیعی کاهش مییابد که منجر به کاهش ترشح سبوم میشود.
- عوامل تغذیهای:
- رژیمهای غذایی کمچرب و کمویتامین ممکن است بر تولید سبوم تأثیر بگذارند، اگرچه تحقیقات بیشتری برای تأیید این ارتباط مورد نیاز است.
- استرس:
- استرس مزمن میتواند تعادل هورمونی را تغییر داده و در نتیجه باعث کاهش تولید سبوم شود.
- نقش تیروئید در کاهش ترشح سبوم و خشکی پوست
- یکی از عوامل مهمی که میتواند باعث کاهش ترشح سبوم و خشکی پوست شود، سطح پایین هورمونهای تیروئیدی است. در شرایطی مانند کمکاری تیروئید (Hypothyroidism)، کاهش هورمونهای T3 و T4 منجر به کاهش فعالیت غدد سباسه میشود. این وضعیت باعث کاهش تولید چربی طبیعی پوست شده و در نتیجه، پوست خشک، خشن و حتی پوستهپوسته میشود.
علاوه بر عوامل درونی مانند اختلالات تیروئیدی، استفاده از محصولات نامناسب مراقبت از پوست نیز میتواند باعث کاهش ترشح سبوم و خشکی بیش از حد پوست شود. یکی از مهمترین این عوامل، سورفکتانتهای سولفاته مانند سدیم لوریل سولفات (SLS) و سدیم لورت سولفات (SLES) است. این ترکیبات که در بسیاری از شویندهها و پاککنندههای صورت یافت میشوند، چربی طبیعی پوست را بیش از حد از بین برده و سد دفاعی پوست را تضعیف میکنند.
اثرات مخرب سورفکتانتهای سولفاته بر پوست:
افزایش تبخیر آب از سطح پوست و ایجاد احساس کشیدگی
از بین بردن چربی طبیعی و محافظ پوست
افزایش خشکی و حساسیت پوست
تحریک و التهاب پوست، بهویژه در پوستهای حساس و مستعد آکنه
کدام ترکیبات به پوست های خشک (lipid dry) کمک میکند
- برای بهبود خشکی پوست ناشی از کمبود لیپید، استفاده از ترکیباتی که به بازسازی چربیهای ضروری و تقویت سد محافظتی پوست کمک میکنند، ضروری است. بر اساس مقالات علمی، مهمترین مواد مؤثر (Actives) برای بهبود خشکی پوست شامل موارد زیر هستند:
- 1. سرامیدها (Ceramides)
- 🔹 سرامیدها از اجزای کلیدی لیپیدهای بین سلولی در لایه شاخی پوست هستند و نقش مهمی در حفظ رطوبت و جلوگیری از تبخیر آب دارند.
- 🔹 ترکیبات پیشنهادی: سرامید NP، سرامید EOP، سرامید AP
- 2. کلسترول (Cholesterol)
- 🔹 همراه با سرامیدها و اسیدهای چرب آزاد، کلسترول ساختار لیپیدی پوست را تقویت میکند و به بازسازی سد دفاعی کمک میکند.
- 3. اسیدهای چرب ضروری (Essential Fatty Acids – EFAs)
- 🔹 نقش کلیدی در بازسازی چربیهای پوست و تقویت انعطافپذیری آن دارند.
- 🔹 ترکیبات پیشنهادی: اسید لینولئیک (Omega-6)، اسید لینولنیک (Omega-3)، اسید اولئیک، اسکوالن
- 4. فسفولیپیدها (Phospholipids)
- 🔹 کمک به ترمیم غشای سلولی و افزایش رطوبت پوست
- 🔹 ترکیبات پیشنهادی: لستین (Lecithin)، فسفاتیدیل کولین
- 5. روغنهای گیاهی سرشار از لیپیدهای تقویتکننده پوست
- 🔹 روغن گل مغربی: سرشار از اسید گاما لینولنیک (GLA) برای کاهش التهاب و بهبود خشکی
- 🔹 روغن دانه گل رز هیپ (Rosehip oil): حاوی ویتامین A و اسیدهای چرب مفید
- 🔹 روغن جوجوبا: ساختاری شبیه به سبوم طبیعی پوست
- 6. اسکوالن و اسکوالان (Squalene & Squalane)
- 🔹 از ترکیبات طبیعی موجود در سبوم که باعث نرمی و انعطافپذیری پوست میشود.
- 🔹 اسکوالان (فرم پایدارتر اسکوالن) برای پوستهای حساس مناسبتر است.
- 7. نیاسینامید (Vitamin B3)
- 🔹 افزایش سنتز سرامیدها و بهبود سد دفاعی پوست
- 🔹 کاهش تبخیر آب و افزایش رطوبترسانی
- 8. پانتنول (Vitamin B5)
- 🔹 بهبود سد پوستی و افزایش خاصیت التیامبخشی و ضدالتهابی
- 9. ویتامین E (Tocopherol & Tocotrienols)
- 🔹 آنتیاکسیدان قوی که از تخریب لیپیدهای پوست جلوگیری کرده و رطوبت آن را حفظ میکند.
درمان عدم تعادل ترشح چربی پوست
عدم تعادل در ترشح سبوم (چربی طبیعی پوست) میتواند باعث مشکلاتی مانند چربی بیش از حد، جوش و آکنه یا خشکی و پوستهپوسته شدن پوست شود. برای متعادلسازی این فرآیند، میتوان از راهکارهای مختلفی استفاده کرد:
1. روتین روزانه مراقبت از پوست
🔹 پاکسازی (دو بار در روز)
- از یک پاککننده ملایم، با pH متعادل و بدون سولفات استفاده کنید تا چربی اضافی پوست را بدون ایجاد خشکی از بین ببرد.
- مواد مؤثر پیشنهادی:
- اسید سالیسیلیک (BHA): منافذ را باز کرده و چربی اضافی را حل میکند.
- نیاسینامید: تنظیمکننده چربی و ضدالتهاب.
- روغن درخت چای: خاصیت آنتیباکتریال و متعادلکننده چربی پوست دارد.
- عصاره چای سبز: ضدالتهاب و کاهشدهنده ترشح سبوم.
- زینک PCA: کنترل چربی و کاهش فعالیت باکتریها.
✅ نوع محصول: شویندههای ژلی یا فومهای ملایم (از صابونهای قلیایی دوری کنید).
🔹 تونر ( یک تا دو بار در روز)
- تونرهای بدون الکل و آبرسان به تنظیم چربی پوست کمک میکنند.
- مواد مؤثر پیشنهادی:
- فندق افسونگر (Witch Hazel): یک قابض طبیعی برای کوچک کردن منافذ.
- نیاسینامید: تنظیمکننده چربی و آرامبخش پوست.
- آلوئهورا و بابونه: تسکیندهنده و ضدالتهاب.
- ✅ نوع محصول: تونرهای بر پایه آب با بافت سبک.
🔹 سرمها و درمانهای فعال (روزانه یا یک روز در میان)
- سرمهای درمانی را برای تنظیم چربی، پیشگیری از آکنه و تقویت سد دفاعی پوست استفاده کنید.
- مواد مؤثر پیشنهادی:
- نیاسینامید (۵-۱۰٪): کاهش چربی و بهبود بافت پوست.
- زینک PCA: کنترل سبوم و ضدالتهاب.
- ویتامین C: آنتیاکسیدان، روشنکننده پوست و کاهش جای جوش.
- رتینول (غلظت کم): کاهش تدریجی چربی و بهبود منافذ باز.
✅ نوع محصول: سرمهای سبک و بر پایه آب.
🔹 مرطوبکننده (دو بار در روز، حتی برای پوست چرب!)
- پوست چرب هم نیاز به آبرسانی دارد تا از ترشح بیش از حد چربی به دلیل کمآبی جلوگیری شود.
- مواد مؤثر پیشنهادی:
- اسید هیالورونیک: آبرسان بدون ایجاد چربی.
- ژل آلوئهورا: تسکیندهنده و آبرسان ملایم.
- سنتلا آسیاتیکا: کاهش التهاب و تقویت سد دفاعی پوست.
✅ نوع محصول: مرطوبکنندههای ژلی و بدون روغن.
🔹 ضدآفتاب (هر روز صبح، ضروری برای پوست چرب!)
- از یک ضدآفتاب سبک و غیر کومدونزا با SPF حداقل ۳۰ استفاده کنید.
- مواد مؤثر پیشنهادی:
- اکسید روی: تنظیمکننده چربی و جلوگیری از جوش.
- مواد ماتکننده: سیلیکا، پرلیت یا نشاسته برنج برای کاهش براقی پوست.
✅ نوع محصول: ضدآفتابهای ژلی یا فلوییدی سبک (فرمولاسیونهای چرب را دوری کنید).
2. فیشال های حرفهای برای پوست چرب
🔹 پاکسازی تخصصی پوست چرب (هر ۴-۶ هفته یکبار)
- موثر در کنترل چربی، آکنه و منافذ باز.
- بهترین پیلینگها برای پوست چرب:
- پیل سالیسیلیک (BHA): تمیزکننده عمیق منافذ.
- پیل ماندلیک (AHA): ملایم اما مؤثر در تنظیم چربی.
- پیل جسنر: ترکیبی از اسید سالیسیلیک، لاکتیک و رزورسینول برای لایهبرداری عمیق.
🔹 نوردرمانی LED (۱-۲ جلسه در هفته)
- نور آبی LED: باکتریهای آکنهزا را از بین برده و چربی را کاهش میدهد.
- نور قرمز LED: ضدالتهاب و تقویتکننده سد دفاعی پوست.
🔹 هیدروفیشیال / آکوافیشیال (ماهی یکبار)
- لایهبرداری ملایم، آبرسانی و کنترل چربی با سرمهای حاوی اسید سالیسیلیک.
3. تغییرات سبک زندگی و تغذیه
🔹 تغذیه مناسب برای پوست چرب
- کاهش مصرف غذاهای با شاخص گلیسمی بالا (شکر، نان سفید) – محرک چربی زیاد.
- افزایش مصرف امگا ۳ (ماهی، تخم کتان) – تنظیمکننده سبوم.
- آبرسانی کافی – کمآبی میتواند باعث ترشح جبرانی چربی شود.
- مواد غذایی غنی از زینک (تخم کدو، نخود) – تنظیم چربی پوست.
🔹 تنظیم هورمونی (در صورت نیاز، با مشورت پزشک)
- پوست چرب ممکن است به دلیل عدم تعادل هورمونی باشد:
- آندروژنهای بالا (تستوسترون، DHEA-S): افزایش تولید سبوم.
- سندرم تخمدان پلیکیستیک (PCOS): منجر به چربی بیش از حد میشود.
- مشکلات تیروئید: کمکاری تیروئید میتواند باعث خشکی پوست و پرکاری تیروئید باعث افزایش ترشح چربی شود.
🚨 درمانهای پزشکی (در صورت لزوم):
- مکملهای خوراکی زینک: به تنظیم چربی کمک میکند.
- اسپیرونولاکتون: کاهش چربی در پوستهای چرب ناشی از عدم تعادل هورمونی (نیاز به نسخه پزشک).
- ایزوترتینوئین (آکوتان): برای موارد شدید چربی و آکنه (نیاز به نسخه پزشک).
4. اشتباهات رایج در مراقبت از پوست چرب
🚫 شستشوی بیش از حد: باعث تحریک پوست و افزایش ترشح چربی میشود.
🚫 عدم استفاده از مرطوبکننده: منجر به ترشح جبرانی چربی میشود.
🚫 استفاده از تونرهای الکلی: در بلندمدت چربی پوست را بیشتر میکند.
🚫 استفاده از محصولات کومدونزا: باعث مسدود شدن منافذ و ایجاد جوش میشود.
🚫 استفاده از سورفکتانتهای سولفاته: مانند SLS و SLES که پوست را بیش از حد خشک میکنند و باعث تحریک چربی بیشتر میشوند.
خلاصه
غدد سباسه یک ماده روغنی به نام سبوم تولید میکنند که بیشترین مقدار لیپیدها (مولکولهای چربی) را به سطح پوست میرساند. این لیپیدها باعث میشوند که پوست مرطوب و سالم بماند.
داشتن سبوم زیاد یا کم میتواند مشکلات پوستی ایجاد کند. تولید بیش از حد سبوم میتواند به پوست چرب یا آکنه منجر شود، در حالی که تولید کم سبوم میتواند باعث خشکی و خارش پوست شود.
در هر دو حالت، محصولات مراقبت از پوست و فیشال های تخصصی میتوانند به بازسازی سطح سبوم کمک کنند.